Zasilanie uniwersalne

Odbiornik o zasilaniu uniwersalnym posiada układ elektryczny umożliwiający zasilanie go zarówno z sieci energetycznej napięcia zmiennego, jak i stałego.

Wojna prądów

Przy końcu XIX wieku firma Edisona w USA rozpoczęła uruchamianie pierwszych sieci energetycznych prądu stałego. Miał on wówczas pewne techniczne przewagi nad prądem zmiennym, w szczególności lepiej opracowane konstrukcje silników elektrycznych. Pierwsza jego elektrownia powstała w Londynie w styczniu 1982 (Holborn Viaduct), zasilała lampy uliczne i kilka prywatnych posiadłości w bezpośrednim sąsiedztwie. Latem tego roku powstała pierwsza elektrownia w USA dostarczająca prąd stały o napięciu 110V (które w ten sposób stało się standardem) do 49 klientów na Manhattanie.

Jednocześnie rozwijano (głównie w Europie) techniki prądu zmiennego, wiodącym przedsiębiorstwem była mieszcząca się w Budapeszcie firma Ganz vállalatok. W USA prace podjęło przedsiębiorstwo Westinghouse, które współpracowało z dwoma genialnymi wynalazcami: Nicolą Teslą i Williamem Stanleyem Juniorem. Zbudowali oni praktycznie użyteczne systemy transmisji prądu wielofazowego na większe odległości. Doszło do ostrej walki konkurencyjnej z firmą Edisona promującą prąd stały, zwanej wojną prądów.

Na początku lat 90 XIX wieku stały się znane techniczne przewagi prądu zmiennego. Kluczowymi punktami była tu światowa wystawa elektrotechniczna we Frankfurcie (1891) i instalacja elektrowni prądu zmiennego na wodospadzie Niagara (1893). Od tego czasu trójfazowe instalacje prądu zmiennego zaczęły wypierać prąd stały.

Ostatnim dużym miastem, które wyłączyło sieć prądu stałego był Sztokholm (lata 70 XX wieku). Consolidated Edison, ostatnia firma prowadzące sieć prądu stałego rozpoczęła jej likwidację w 1998, gdy posiadała ona 4600 klientów. Ostatniego z nich odłączono w 2007.

Serie lamp do żarzenia szeregowego

Selekcjonowane lampy bateryjne

Pod koniec lat 20 zaczęto selekcjonować lampy bateryjne do zastosowań w odbiornikach zasilanych z sieci prądu stałego. Lampy te często miały dopisek na bańce "Serie", lub małą literkę s dodaną do typu (na przykład RE084s firmy Telefunken). Ze względu jednak na różnice w prądach znamionowych lamp tworzących zestaw do konkretnego odbiornika (lampy bateryjne były wytwarzane na konkretne, dość niewielkie napięcia żarzenia) często i tak wymagały dodatkowych bocznikujących oporników celem ustalenia właściwych warunków zasilania w łańcuchu żarzenia. Przykładem dość dobrze dobranego zestawu mogą być lampy zastosowane w jednoobwodowym odbiorniku Philips 930C. Zastosowano w nim dwie lampy B438 o parametrach żarzenia 4V 100mA, natomiast jako lampę głośnikową zastosowano lampę bateryjną z serii pięciowoltowej B543, której prąd żarzenia wynosi również 100mA. Do stabilizacji prądu Philips wprowadził odpowiedni bareter 1904 o prądzie znamionowym 100mA. Skrajnym przykładem może być natomiast jednoobwodowy odbiornik Geatron 4G firmy AEG. Zastosowano w nim dwa łańcuchy żarzenia: pierwszy dla lamp sygnałowych RE054 i RE084 wraz z równoległymi opornikami wyrównawczymi i 25W żarówką; oraz drugi dla lampy głośnikowej, którą była selekcjonowana trioda RE604 o prądzie żarzenia 600mA. Pobór mocy z sieci 220V tego prostego odbiornika wynosił 160W!

Seria 180mA

W 1931 roku wprowadzono lampy specjalnie przeznaczone do żarzenia szeregowego z sieci prądu stałego. Miały one pośrednio żarzoną katodę i znamionowy prąd żarzenia 180mA. Napięcie żarzenia wynosiło przeważnie 20V. Na przełomie lat 1932/33 pojawiają się pierwsze, nieliczne odbiorniki przystosowane do zasilania zarówno z sieci prądu stałego jak i zmiennego. Wybór rodzaju zasilania był przeprowadzany odpowiednim przełącznikiem przez użytkownika. Konieczność ta wynikła z braku odpowiedniej lampy prostowniczej, wobec czego stosowano konwencjonalne typy (na przykład 506 Philipsa) wraz z małym transformatorem żarzenia, który był włączany po przełączeniu odbiornika na zasilanie prądem zmiennym. W 1933 roku firma Tungsram wprowadza pierwsze lampy prostownicze przystosowane do żarzenia prądem 180mA, które jednak nie zdążają się upowszechnić za sprawą wprowadzonej w roku następnym serii C. Wraz z usystematyzowaniem oznaczeń lamp, w 1934 roku pojawia się seria B. W jej skład wchodziły w zasadzie tylko trzy typy lamp wprowadzone przez firmę Telefunken: BCH1, BB1 i BL2. W planach była jeszcze oktoda BK1, z której ostatecznie zrezygnowano.

Lampy serii 180mA były stosowane w polskich odbiornikach produkowanych przez 1935 rokiem, zarówno dużych producentów, takich jak Elektrit (na przykład model Superior S), Philips (na przykład model 834C), jak również mniejszych, jak Tytan (na przykład model Alfa S).

Seria C

Seria C została wprowadzona w 1934 roku. Znamionowy prąd żarzenia ustalono na wartość 200mA. Była to pierwsza seria lamp specjalnie przeznaczona do odbiorników z zasilaniem uniwersalnym, ponieważ wraz z typami odbiorczymi wprowadzono odpowiednie lampy prostownicze (CY1 i CY2), oraz baretery C1, C2. Lampy serii C były w powszechnym użyciu do końca lat 30, a w niektórych krajach (na przykład w Wielkiej Brytanii) nawet do końca lat 40. Ze względu na to, że napięcie żarzenia wielu typów wynosiło 13V, lampy te były chętnie stosowane w odbiornikach samochodowych. Przyczyniły się tym samym do drastycznego ograniczenia liczby typów samochodowej serii F. W początkowym okresie produkcji (lata 1934/35), seria C była przez niektórych producentów łączona ze starszą serią 180mA, wraz z odpowiednimi opornikami wyrównawczymi. Najczęściej stosowano w takim zestawie binodę (diodę - tetrodę) B2044/RENS1254 w obsadzie prostej superheterodyny czterolampowej (nie licząc lampy prostowniczej i baretera): CK1, CF2, B2044, CL2, CY1, C1/C2, ponieważ w 1934 roku nie było jeszcze odpowiedniej lampy kombinowanej (CBC1 wprowadzono w 1935 roku). W 1936 roku pojawia się nowa seria E (lampy czerwone), z których znaczna część posiada prąd żarzenia równy 200mA. Lampy te coraz częściej zaczynają być łączone z serią C stopniowo ograniczając użycie typów lamp tej serii do lamp prostowniczych i głośnikowych. Seria C była w powszechnym użyciu w polskich odbiornikach o zasilaniu uniwersalnym do wybuchu wojny. Nie jest znane żadne zastosowanie tych lamp po wojnie, dotychczas też nie jest znany żaden typ należący do grupy przedwojennych typów lamp produkowanych krótko po wojnie przez PWLR.

Seria V

Seria V została wprowadzona w 1935 roku przez firmę Telefunken. Znamionowy prąd żarzenia ustalono na wartość 50mA. Głównym założeniem było ograniczenie strat mocy na elementach redukcyjnych w prostych odbiornikach. W jednoobwodowym odbiorniku na lampach serii C zasilanym z sieci 220V na elemencie redukcyjnym (bareterze, opornikach redukcyjnych) traciło się na ciepło ponad 30W mocy. Czterokrotne zmniejszenie prądu żarzenia pozwoliło czterokrotnie zwiększyć napięcie żarzenia i tym samym poważnie ograniczyć straty mocy na elementach redukcyjnych. Początkowo wprowadzono tylko trzy typy (VC1, VL1, VY1) stanowiące obsadę do uniwersalnej wersji odbiornika ludowego Volksempfanger (VE301GW). Około roku 1937 pojawiają się pentody VF3 i VF7, a rok później lampy do nowego odbiornika ludowego DKE1938 (VCL11, VY2), oraz mocniejsza pentoda głośnikowa VL4. Ostatnie typy lamp serii V zostały wprowadzone pod koniec lat 40. Były to lampy VCH11, VBF11, VEL11 oraz specjalna pentoda mikrofonowa VF14. Lampy serii V zastosowano w odbiorniku T4Z Krajowego Towarzystwa Telefunken. Nie był to jednak odbiornik uniwersalny. Jako lampę przemiany zastosowano w nim ACH1 żarzoną poprzez mały transformator sieciowy. Pozostałe lampy (VF7, VL1, VY1) były żarzone z odczepów na uzwojeniu pierwotnym tego transformatora.